Jamii ya Wairaqw huishi kaskazini katikati mwa Tanzania katika nyanda za juu za ziwa Manyara na ziwa Eyasi. Idadi yao ni takribani nusu milioni na huzungumza kikushitiki. Majirani zao huzungumza lugha tofauti kabisa na wao: Wambugwe na Wanyiramba huongea lugha za Kibantu, Wadatooga huongea Kinailotiki na Wahadzabe huzungumza lugha za kubofya isiyoainishwa. Eneo hilo pia lina shughuli mbalimbali za kiuchumi. Jamii ya Kiiraqw ni wakulima na wafugaji kama walivyo Wambugwe, Wadatooga na Wamasai ambao ni wafugaji wakati Wahadzabe ni wawindaji wa asili na huchuma vyakula. Kwa karne sasa hizi tamaduni zimekuwa zikiathiriana wakati huo kila moja akilinda ubora wa tamaduni zake.

Nyimbo katika Jamii
Nyimbo ni sehemu ya maisha ya Wairaqw katika mazingira mbalimbali. Katika vilabu hukosi kusikia nyimbo. Nyimbo mpya hutungwa kuweka kumbukizi ya matukio yaliyopo na yaliyopita. Nyimbo ni chombo muhimu cha kutunza historia ya Wairaqw. Nyimbo huelezea matukio, mambo ya asili kama ilivyo kwenye wimbo namba saba au matukio ya kihistoria, makubwa kwa madogo, kama ilivyo kwenye wimbo namba moja na kumi. Lakini nyimbo hazielezei matukio kwa ufasaha. Mistari isiyohusiana hufanya rejea kwenye matukio kama ilivyo kwa majina. Watu pia hukumbukwa kwa matukio kama jinsi ambavyo wao pia hukumbukwa. Matokeo yake mistari hurudiwa au huimbwa kwa mpangilio tofauti.

Nyumbani utasikia wanawake wakiimba, kwa mfano kipindi wakisaga mtama kwa kutumia jiwe la kusagia. Shughuli katika maeneo mbalimbali huchochewa kwa nyimbo (wimbo 3 na 4) na kazi zingine ngumu za jumuiya kama vile kubeba mawe mazito ya kusaga nyumbani. Baada ya kazi ngumu, watu husherekea kazi nzuri iliyofanyika. Katika matukio haya michezo yote ya kiutamaduni yanaweza kufurahiwa. Shairi maarufu yakuvutia iitwayo slufay huimbwa (Beck & Mous 2014). Au washairi watashiriki dua ya girayda iliyoboreshwa ambapo baadaye wanawake huimba /ayla au sibeli (song 9) ambayo inamuundo ulioboreshwa wenye mpokezano baina ya waimbaji na hadhira. Kwenye sherehe, hususan harusi (wimbo 5), watu hucheza rumba. Wanaume na fimbo zao wakati wanawake huruka mbele kwa mistari au hutengeneza duara. Katika ushairi, nyimbo, na rumba kuna zile ambazo ni mahususi kwa wanaume na zingine kwa wanawake lakini hili halizuii jinsia zingine kushiriki. 

Mziki wa Wairaqw
Wakati wa sherehe kubwa kunawepo midundo. Wasichana wadogo hucheza ngoma. Wao hufanya hivyo kwa kuchuchumaa na kuweka ngoma zao chini. Huvuta sketi zao za ngozi kwenye magoti na kuanza kupiga ngoma kwa kutumia kifimbo maalum ili kuzalisha midundo. Kiasili hakuna aina nyingine za ngoma za asili. Watu hutumia makofi na bangili kwa mdundo. Ni dhahiri kuwa zama za kisasa zimeleta alama mpya za mziki zinazotumika kanisani. Waimbaji maarufu hutumia seze kutengeneza nyimbo zao na Safari Ingi ametengeneza CD yake ya namna hii (http://www.andreakt.no/safari-ingi).

Pamoja na nyimbo zilizopangiliwa kidogo au sana kuna tanzu za uimbaji zilizoboreshwa. Nyimbo zenye mpangilio maalum haina taratibu ngumu katika nyanja kama za mpangilio wa mistari. Kila wimbo unamwitikio wake baada ya kila mstari ambayo kwa namna moja au nyingine ni sauti nzuri za silabi ambazo haziwakilishi maneno katika lugha, kwa mfano hiyohayohee. Chakushangaza, sauti hizi hutofautiana wimbo hadi wimbo. Kwa hiyo, kwa kuimba kibwagizo watu huelewa wimbo unamaanisha nini, sauti yake na mdundo. Hivyo, wimbo unaweza kuainishwa baada ya kuimba kibwagizo. Hakuna njia nyingine ya kitamaduni ya kuainisha nyimbo. Mfumo huohuo hutumika katika nyimbo zilizoboreshwa. Mfumo huu ndiyo unaotumika pia katika Sanaa mbalimbali za sauti katika jamii ya kiiraqw. Nyimbo zisizo na kibwagizo hutumika katika hadithi vile vile. Hadithi mbalimbali za kale huwa na nyimbo fupi moja au mbili na nyimbo hizi wakati mwingine huwa na mistari miwili au mitatu yenye maneno ya kustaabisha yasiyo na maana. Nyimbo za watoto na zile nyimbo tulivu hazina kibwagizo vile vile.  

Nyimbo za CD Saygilo    Iliyonakiliwa mnamo Julai mwaka 1987 katika sherehe ya pombe. Wimbo huu ni maarufu sana miongoni mwa Wairaqw na hujulikana kama Saygilo. Saygilo alikuwa ni mganga aliyefahamika sana, mponyaji, mleta mvua na kiongozi aliyeishi katika nusu ya pili ya karne ya 19. Jamii vyote kazkazini mwa Tanzania zilimtegemea. Saygilo aliweza kuingia katika jamii mbalimbali japo kuwa yeye alitokea katika jamii ya Datooga. Wimbo huu huongelea kuhusu ushindani wa viongozi wa kiganga: Bee/a and Saygilo. Wote hawa walijulikana kama watu wenye nguvu Zaidi za dawa; wote walikuwa na uwezo wa kuleta mvua. Bee/a aliishi milimani ambako kuna mvua nyingi. Bee/a aliweka mpaka kwa kutumia dawa za asili, mpaka ambao mvua huishia. Kwa kufanya hivi alitaka kumiliki mvua yeye peke yake. Saygilo hakupendezwa na hili na alitabiri kwamba mahindi katika eneo lake yatastawishwa na upepo. Na hilo likatokea. Mavuno katika eneo la Saygilo yalikuwa makubwa sana kuliko kawaida pamoja na kuwa mahindi yalikuwa mafupi kiasi cha kuweza kuvunwa na kuku. Kutokana na vyanzo vya Kijerumani tumeelezwa kuwa utawala wa kikoloni ulikuwa wa habari mbaya na Watoto wa machifu hawa. Gidamowsa, mtoto wa Saygilo alinyongwa na Wajerumani baada ya kukataa kulipa kodi. Wajerumani walimchagua yeye kama mfano. Bumbunaysa  Imenakiliwa mnamo tarehe 18 Desemba 2016 nyumbani kwa Neema huko Kwermusl. Huu ni wimbo muhimu wa kumsifu binti aliyeweza kuchota maji kutoka kisimani kwa ajili ya kutengenezea pombe ambayo hunyweka kwenye sherehe. Watu wote hupata nafasi ya kushiriki.    Dooslee   Huu wimbo wa wakati wa kulima uliimbwa na kaka John na De’eemay Qamlali kutoka Gehandu. Ulinakiliwa Mbulu tarehe mosi mwezi was saba mwaka 1987. Wimbo huu kwa kawaida huimbwa na wasichana wakati wa kupanda. Kibwagizo kinachorudiwa ni o yaayoo dooslee ‘o yaayoo maana yake “njooni tulime”. Wimbo huzungumzia kipindi cha usiku usiokuwa wa mbalamwezi (usiku wa sherehe); mama buibui (alama ya rutuba na Mungu); watoto wanaotoka korongoni ambako huogelea na hunywesha ng’ombe; kuhusu chumba cha mwisho ndani ya nyumba ambako paka hujificha; kuhusu ndege shomoro anayeruka ruka asubuhi.  Gorimoko    Wimbo huu uliimbwa Mbulu na kaka Qamlali mnamo tarehe 10 mwezi wa saba 1987. Ni wimbo wa kazini unaotoa hamasa wakati wa kupalilia mashamba. Inazungumzia kuhusu jamii ya Gorwaa amabao ni jamii inayohusiana kwa karibu na Wairaqw. Wimbo huo unamtaja binti mwenye sifa za kuolewa. Daangw duuxo   Wanawake hupenda kuimba na wimbo huu hutokana na mila na desturi ndoa. Wimbo unamhusu bibi harusi mtarajiwa, Lanta, na kijana wa jirani anayevutiwa naye. Wimbo huu umenakiliwa mnamo tarehe saba januari mwaka 2023 huko Kwermusl na Basilisa Hhao. Piindo    Huu mkusanyiko wa nyimbo za watoto zilizochukuliwa mnamo mwezi wa kumi na mbili mwaka 2016 na Varun deCastro-Arrazola. Watoto huimba nyimbo hizi wakati wa kutoa watu nje ya nyumba (Piindo maana yake mlango) baada au mwishoni mwa hafla (tukio) la kumpa jina mtoto aliyezaliwa.  Majuma    Majuma ni wimbo ulioimbwa (tungwa) na vijana wawili John na De’eema Qamlali tarehe moja mwezi was aba 1987 huko Mbulu. Wimbo huu ulimhusu Tatu na kwa namna gani mwanamke mjinga (chizi) anaweza kulea watoto wa kiume kama simba; wanaume ambao watakuja kuwa nguzo muhimu kwenye jamii. Wimbo huu ulimhusu Majuma wa kwa Qwaray. Cha kufurahisha Zaidi wimbo ulikuwa unaeleza yeye akibatiza watu, na kutambulisha kazi yake kama Mganga wa jadi (kimila) na Baraka zake alizokuwa anatoa, tena kuna mstari unaoelezea alivyomgeukia kondoo dume, mstari unaofuata uneelezea akiendesha pikipiki, usukani mwa pikipiki hiyo ukilinganishwa na pembe za kondoo dume, unaofuata tuna sikia kuhusu mwanamke lakini haujaweka wazi kama ni mke wake au binti yake, kwa jina aliitwa Sale naye Sale alikuwa mwendawazimu amerukwa na akili yaani chizi. Lakini ujumbe unaopatikana kwenye wimbo kuwa amejifungua (Zaa) Simba mwimbaji alimaanisha kwamba mwanamke anaweza kuwa chizi/mwendawazimu lakini hili haliondoi ukweli kwamba anauwezo wa kukuzalia na kulea watoto watakaoendeleza familia. Zaidi ya hayo, watoto hawa wanaweza kuwa na uwezo mkubwa kamailivyothibitika kwa kijana wa Sale ambaye alipata kazi ya Ukatibu katika kijiji cha Endabesh. Sanya     Wimbo wa Sanya ulirekodiwa kwenye tukio moja kama wimbo wa 2. Sibeeli    Huu wimbo ni wa aina ya Sebeeli na ulichukuliwa Kwermusl kwenye nyumba ya Neema Ephrahim tarehe 18/12/2016 na Basilisa Hhao na marafiki zake. Mstari unaojirudia unaitwa Bumbanaysaya ambo pia umetumika kurejea wimbo. Mwimbaji anatushawishi kusikiliza sauti kama ya Simba anayeng’ara inayotolewa na wanawake wote huku wakimtaja msichana mwenye nywele ndefu na watu wote kukusanyika pamoja. Slaqwaruse   Wimbo unaoitwa slaqwarusee ‘wapiganaji’, iliimbwa na John Qamlalay na kunakiliwa Mbulu mnano tarehe moja mwezi was saba mwaka 1987. Inazungumzia matukio ya vita vya pili vya dunia kama yalivyoshuhudiwa na Wairaqw ambao waliandikishwa na kupelekwa Misri, Ethiopia na Burma (kwa sasaMyanmar) na jinsi walivyowaomboleza wale ambao hawakurejea. Wimbo ulianza na Dodo. Wakati huo Dodo alikuwa kiongozi wa Gorwa. Wagorwa ni ndugu wa Wairaqw, ni wachahe sana na wanapakana na Wairaqw kwa upande wa kusini. Dodo aliwasaidia Waingereza kupata jeshi lililotokana na watu wake. Wimbo unaeleza jinsi walivyosafiri kwa meli na kufika Burma usiku wa jogoo kuwika. Wapiganaji walirejee nyumbani siku ya Maria, kwa vyovyote ni tarehe 15 siku ya gulio na mnada wa ng’ombe huko Geendi. Dodo alilaaniwa kwa sababu watu wengi hawakurejea. Wimbo huu unaelezea hisia kwa watu maarufu wambao vijana wao hawakurejea wakiwemo vijana wa Bee/a na Akona/ay. Lakini Bura alirejea. Bura alilazimisha kwenda kupigana kwa sababu hakulipa kodi. Wanaume waliosalia walilazomisha kulima katika mashamba ya wazungu. Wimbo umetaja moja ya mashamba hayo, Gopan. Hivyo, wimbo huo umetaja majina kama: Dodo, Misri, Bama, na Bee/a, Akona/ay, Bura, na mwishowe Gopan. Mado    Mado ilichezwa kwenye kongamano mnamo tarehe mbili mwezi julai mwaka 1987 huko Bashay. Walikuwa wanaandaa wimbo wa kuimbwa siku ya sikuu ya wakulima yaani tarehe 7 mwezi wa 7 mwaka 1987. Wimbo ulianza na Mado, binti wa Aami na ulitaja kondoo dume atakayeletwa kutoka magharibi.  Ama Irmí   Huu ni wimbo tulioupata kutoka kwenye ngano (hadithi za kale). Ama Irmi ni hadithi maarufu sana katika jamii ya Iraqw. Yenyewe ni aina ya zimwi ambalo linaweza kula halaiki halini hushindwa baadaye na maisha mapya huanzia hapo. Wimbo huu uliimbwa na Josephina Maaqa, moja kati ya wasimulizi maarufu wa Kwermusl mnamo tarehe 29 mwezi agosti, mwaka 2022. Kabay  Wimbo uitwao kabay (kila mstari huishia na neo kabay imeeleelezwa) uliimbwa na mganga wa kienyeji Gajeet Naman kutoka Muray. Wimbo huu ulinakiliwa Kwermusl mnamo tarehe 24 ya mwezi Agosti mwaka 1987. Umejumuisha matukio ya asili katika vijiji vya maeneo hayo. Ameelezea Dume wa Bifa Tarmo mwenye mapembe yaliyosimama, na Dume (ng’ombe) wa watu wa kabila la Wambugwe. Wimbo ulitaja takwimu za kihistoria kama vile Boo/oo, Qamara Saxara, Daafay Tarmo, Tlatla/a Daafay Daqaro, na kuongelea namna ya kuulinda Mlima Guwang’ ulioko karibu Mbulu mjini.